Współczesna rodzina wg Dawida Fielda

Obecnie zwraca się coraz częściej uwagę na rolę rodziny w życiu ludzkim. Czyni się to zarówno na obszarze różnych nauk, jak i na obszarach różnorakiej działalności społecznej czy polityki. Bowiem ,,trudno przecenić rolę i zadania, jakie w życiu człowieka odgrywa rodzina. W niej każdy z nas przychodzi na świat, doznaje troski, opieki, pokarmu fizycznego i duchowego, wszechstronnego wychowania. Rodzina stwarza człowiekowi dom, otacza miłością, daje poczucie bezpieczeństwa. Rodzina uczy pierwszych umiejętności, ukazuje bliższą i dalszą rzeczywistość, uczy samodzielności, otwiera na świat, a nade wszystko uczy kochać. Rodzina to miejsce wzrastania i rozwoju. To szansa zdobywania wiedzy poprzez doświadczenie i przykład kochających rodziców”[1].

Rodzina jest systemem; członkowie rodziny oddziaływają na siebie wzajemnie, wytwarzają określony rodzaj zależności powiązań. W każdej rodzinie istnieje niepisany „kodeks”, który wpływa na zachowanie, reakcje emocjonalne, a także na sposób myślenia każdej z osób. Wystarczy, aby jedna osoba w rodzinie zmieniła swoje funkcjonowanie, a wówczas z natury istniejących powiązań i zależności, zmieni się funkcjonowanie innych członków rodziny. W konsekwencji doprowadzi to, do zmiany reguł funkcjonowania całego systemu rodzinnego. Zasada ta działa w obie strony – może prowadzić do pogorszenia lub polepszenia współżycia w rodzinie.

Koncepcję systemów rodzinnych oprę na teorii Dawida Fielda, który przedstawił ustrukturyzowaną typologię rodzin. Za podstawę swojego ujęcia Field przyjął rodzaj granicy, pomiędzy systemami rodzice- dzieci. Rodzina, jako podstawowa komórka społeczna ma, jak wiadomo trzy podstawowe zadania, które w bardzo szerokim ujęciu stanowią wyróżniki w teorii Fielda. Główny nacisk kładzie on tutaj na funkcje wychowawczą rodziny, oraz interakcje między jej członkami. Nie pomija także funkcji materialnej, choć stawia ją na dalszym planie. Funkcję prokreacyjną zaś ukrywa w wielu aspektach, lecz nigdy nie mówi o niej wprost.

Pierwszą rodziną, jaką warto tu przedstawić jest rodzina prawidłowo funkcjonująca. Rodzinę prawidłowo funkcjonującą musi charakteryzować właściwy poziom zasobów, będący w stanie zaspokoić podstawowe potrzeby jej członków. Członkowie rodziny zachowują odrębność, a każdy z nich ma swoje własne prawa, zainteresowania oraz może poświęcać czas dla siebie. Rodzice współpracują ze sobą, sprawując wspólnie opiekę nad dziećmi. Hierarchia stosunków między rodzicami a dziećmi jest naturalna- to rodzice mają władzę. Dzieci mogą na nich polegać, w razie jakichś kłopotów związanych z sytuacją ekonomiczną lub sprawami duchowymi. Wszyscy szanują prawa i uczucia innych. Jak już podkreśliłam, jedną z podstawowych zalet tej rodziny, jest to, iż każdy z jej członków ma możliwości rozwoju, zgodnie z własnymi zainteresowaniami. Sprawia to, iż w sposób naturalny doświadczenia członków rodziny przekazywane są w całej rodzinie. Wszystkim zależy na rozwoju każdego członka rodziny.

Związek małżeński rodziny prawidłowo funkcjonującej opiera się na szacunku i zrozumieniu między małżonkami, co sprawia, iż małżonkowie dobrze radzą sobie w sytuacjach kryzysowych. Silny związek małżeński tworzy harmonijną całość a dobre porozumiewanie się, właściwe zaspokajanie potrzeb, troska o siebie, dają stabilną postawę wychowania dzieci.

Styl rodzicielski polega na tym, iż rodzice ustalają zasady i oczekiwania. Autorytet rodziców jest utrzymywany i wspierany przez oboje małżonków. Rodzice zapewniają poczucie bezpieczeństwa, zaspokajają potrzeby miłości, akceptacji, kontaktu, więzi. Rodzice znają silne i słabe strony dziecka, pomagają mu w rozwoju. Dzieci mają wystarczająco dużo swobody, aby być ze sobą i dużo ciepła, aby czuć się kochanym. Dziecko, które przekracza wyznaczone normy i zasady jest szybko dyscyplinowane, rodzice stosują określone środki dyscyplinarne, nie obawiając się utraty miłości.

Na przeciwnym biegunie znajduje się rodzina chaotyczna, w której właściwie wszystko stanowi przeciwieństwo wyżej podanych cech. Rodzina chaotyczna jest pozbawiona więzi, źle zorganizowana, występują w niej ciągłe konflikty, dręczenie innych swoimi problemami, dzieci są ignorowane lub wykorzystywane, nie istnieją bliższe związki między rodzicami a dziećmi.[2] Atmosfera rodzinna, pełna konfliktów, nie sprzyja wychowaniu dziecka. Brak im poczucia bezpieczeństwa, miłości, akceptacji najbliższych. Bardzo często są pozostawiane same sobie z własnymi problemami i kłopotami.[3]

 Związek małżeński nie jest autentycznym związkiem. Mało w nim miłości lub całkowicie jej brak. Małżonkowie mogą grozić sobie wzajemnym rozwodem a dalsze pożycie zależy wyłącznie od zaistniałej sytuacji i nie ma oparcia we wzajemnym zrozumieniu ani potrzebie bycia razem. Związki takie są nieszczęśliwe, co powoduje liczne konflikty i nieporozumienia, mające charakter destrukcyjny. Mogą występować tu konflikty tzw. autystyczne (bez wyraźnych przyczyn), albo dotyczące istotnych sfer życia. Negatywne skutki konfliktów występują szczególnie w przypadku, gdy członkowie rodziny stale powracają do podjętych decyzji i rozwiązanych już problemów. Nie przyjmują żadnych możliwości zmiany swoich zachowań, wymagając tego jedynie od innych, działają na zasadzie ciągłego przeciwstawiania się.[4]  Szczególnie ważną rolę w rodzinach chaotycznych pełnią konflikty nierozwiązane, czyli takie, których początki znajdujemy w dalekiej przeszłości. W takim przypadku mogą zaniknąć pozytywne uczucia łączące rodzinę, prowadząc nawet do wystąpienia wzajemnej wrogości.[5]

Styl rodzicielski w rodzinie chaotycznej cechuje się brakiem konsekwencji w każdej z trzech wymienionych na początku funkcji. Rodzice kierują się nastrojami, nie podejmując rozsądnych decyzji, powodują rozłamy a niekiedy niepotrzebne starcia między nimi a dziećmi. Dzieci pracują jak niewolnicy, są wykorzystywane, zdane tylko na własną zaradność. Postawę rodziców cechuje przy tym znieważanie dzieci i wytykanie ich błędów. Rodzice grożą dzieciom i używają wobec nich siły. Dyscyplinarne środki są często surowe i niesprawiedliwe, przez co dzieci czują się niechciane i zagrożone, czasem mają poczucie, że są bardzo złe, skoro rodzice ich nie kochają. Czasem przeżywają chęć zemsty połączoną z gniewem i goryczą.

Dynamika życia rodzinnego jest wewnętrznie sprzeczna, każdy z członków rodziny żyje osobno, nie razem. Odejście dzieci z domu następuje na ogół zbyt wcześnie, dzieci wracają do niego tylko z poczucia obowiązku.

Pomiędzy rodziną prawidłowo funkcjonującą a chaotyczną, autor umieścił trzy systemy, z których każdy ma w sobie składniki obu tych skrajnych typów rodzin.

Pierwszym, który tutaj omówię jest rodzina nadopiekuńcza. W rodzinie takiej członkowie unikają niezgody, wolą spokojne środowisko. Trudne problemy odsuwane są na bok, lub ukrywane za błahymi sprawami. Rodzina wspaniale radzi sobie w kultywowaniu rodzinnych tradycji i we wzajemnej lojalności. Rodzice rzadko odwołują się do swego autorytetu, nadmiernie wierząc swoim dzieciom. Dzieci posiadają wpływową pozycję i oczekują, lub nawet domagają się stałej pomocy ze strony rodziców. Są często głównym ośrodkiem uczuć, jakimi dysponuje rodzina. Poza nim nie występuje wiele wspólnych spraw.

Związek małżeński opiera się na tym, iż małżonkowie poświęcają swoje „ja” innym, przy czym cała uwaga rodziców skupia się przede wszystkim na dzieciach. Nadopiekuńczość jest szeroko rozumianym zjawiskiem, rozkładającym się na kilka warstw w obrębie wychowania, stosunków międzyludzkich oraz właściwości własnej osobowości. Dlatego przejawem nadopiekuńczości jest nadmierna troska i współuzależnienie od osoby/ dziecka na którą przelewa się nadmierną ilość uczuć. Główną cechą charakteryzującą jest stałe i niezmienne poczucie kontroli nad drugą osobą. Takim poczuciem dysponują rodzice dzieci dysfunkcjonalnych, które są całkowicie zależne od ich opieki.

 Styl rodzicielski rodziny nadopiekuńczej sprawia wrażenie, iż rodzice zachowują się tak, jakby potrzebowali zgody na sprawowanie funkcji rodzicielskich. Styl rodzicielski to styl dawania i małżonkowie prześcigają się wzajemnie w zaspokajaniu nawet najbardziej wyszukanych potrzeb dziecka. Dzieci dorastając mają wygórowane oczekiwania, ponieważ nigdy im nie odmawiano i nie stawiano wymagań. Styl karania w takich rodzinach jest oparty na współczuciu i rzadko dochodzi do egzekwowania ustalonych norm. Najczęściej w tych rodzinach rodzice pytają dzieci, czego sobie życzą, aby spełnić ich pragnienia, nie prowadzą zaś spójnego, przemyślanego procesu wychowania. Dzieci mają władzę nad rodzicami, w okresie dorastania łatwo ulegają presji rówieśników a niespełnienie zachcianek staje się źródłem oskarżenia rodziców o to, że się o nie nie troszczą. Dorastając, dziecko stawia żądania, nie chce by mu narzucono wykonywanie jakichkolwiek obowiązków, dlatego też dynamika życia rodzinnego jest naznaczona nadwrażliwością i często przesadnym szacunkiem. Częste są kompromisy, aby uniknąć trudnych sytuacji. Pozytywnym aspektem jest tu to, iż rodzina taka udziela sobie wzajemnie zawsze pomocy i wsparcia.

Niezmiernie ważnym aspektem w przypadku rodziny nadopiekuńczej jest wskazanie zawiłości sytuacji, jaką stwarza odejście dziecka z domu. Rodziny takie często opóźniają ten moment, przedłużając niesamodzielność swego potomka (komiczną postać takiej sytuacji możemy zaobserwować w znakomitej francuskiej komedii „Tangue”). Dorosłe dzieci często nie chcą wcale opuszczać domu. Dziecko boi się, czy poradzi sobie bez pomocy rodziców. Uczucia dzieci oscylują często pomiędzy żalem do rodziców (za brak przygotowania do życia) a wdzięcznością za troskę, miłość i opiekę. Opuszczając dom dorosłe dzieci mogą zatem odczuwać wyrzuty sumienia, ponieważ porzucają troskliwych i kochających rodziców. Jeśli już odejdą, wracają do domu rodzinnego chętnie i często, gdy nie odchodzą, odgrywają rolę małych dzieci, zdają się na obsługę mamy i taty.

Rodzina władzy, jaką będę teraz opisywać to moim zdaniem, jeden z najczęściej występujących systemów rodzinnych. Jej różnorakie wizerunki odnajdujemy zarówno w czasach nam współczesnych, jak i w literaturze pięknej. Przykładem tutaj może służyć moja ulubiona książka „Nad Niemnem” autorstwa Elizy Orzeszkowej lub „Chłopi „W. Reymonta, których fabuła doskonale odzwierciedla cechy charakterystyczne rodziny władzy, zaproponowane przez D. Fielda. Rodzina taka ma wyraźną strukturę, w której naczelną rolę odgrywa ojciec. Rodzicom brak umiejętności lub zainteresowania budowaniem relacji. Każdy z członków wie, iż zawsze ostateczna decyzja należy do ojca lub matki. Trwałe skoncentrowanie się na wynikach psuje utrwalenie więzi rodzinnych. Cechą charakterystyczną jest tu potrzeba wykazania się przed głową rodziny. Rodzina przedkłada zasady ponad stosunki międzyludzkie. Najważniejsze są obowiązki domowe i zadania. Dzieci wiedzą dokładnie, czego się od nich oczekuje, ale nie wiedzą, że są kochane.

Związek małżeński ściśle wyznacza role, jeśli małżonkowie okazują sobie miłość, to poprzez wykonywanie obowiązków. Styl życia małżonków cechuje zawsze surowość i oziębłość. Dystansowanie drugiego człowieka sprawia, iż rodzice spędzają niewiele czasu ze sobą i ze swoimi dziećmi. Styl rodzicielski polega także na wypełnianiu nie kończącej się liczby obowiązków. Często żądania nie są wyjaśnione dokładnie, jednak mimo wszystko oczekuje się ich bezwarunkowego spełnienia. Rodzina władzy stosuje swoisty styl- dziecko dopiero po fakcie dowiaduje się, że postąpiło źle- rodzice nie dają wskazówek, oczekują, że dziecko samo będzie wiedziało, jak postąpić, a w razie złego wykonania zadania jest ono przez rodziców surowo karcone. Rodzice mają mało cierpliwości, krytykując najdrobniejsze odstępstwo od wyznaczonej normy, nie zwracają uwagi na emocje dziecka oraz jego oczekiwania. Nie zauważają postępów, przyjmują je za oczywiste; dlatego też nigdy zachowanie dziecka nie jest dostatecznie dobre i zadowalające.

Ciągle zapracowane dzieci traktują rodziców jak przełożonych, stojących wyżej w hierarchii, niż oni. Nie uważają ich za opiekunów, dlatego tak trudno im przyjść do rodziców ze swoimi problemami. Czują, że rodzice nie są z nimi, lecz przeciwko nim, stąd wycofują się emocjonalnie. Dzieci chcą jak najszybciej opuścić dom a okazjonalne odwiedzanie go traktują jako poczucie obowiązku. Dorosłe dzieci buntują się przeciw radom udzielonym przez rodziców.

Rodzina uwikłana jest, według mnie, najbardziej zagmatwaną koncepcją spośród wszystkich tutaj przedstawionych. Można znaleźć w niej liczne elementy, które opisywaliśmy, przyglądając się pozostałym systemom rodzin. Uwikłanie rodziny polega między innymi na silnym zorientowaniu rodziców na sobie. Przesadna uwaga jest przywiązywana przy tym do wzajemnych relacji. Rodzice zrezygnowali z małżeństwa, jako podstawy rodziny. Dążąc do przesadnej bliskości, naruszają granicę prywatności dziecka, uniemożliwiając tym samym dziecku rozwój. Pielęgnując uzależnienie od siebie nawzajem myślą i działają za dziecko. Są przy tym bardzo oddani swym dzieciom i bardzo zaborczy.

Małżeństwo najczęściej jest nieszczęśliwe, brak więzi odbija się tutaj na związkach z dziećmi, ich specyfiką są częste kłótnie oraz drobne przykrości sprawiane sobie nawzajem. Związanie z dziećmi służy tak naprawdę zaspokojeniu potrzeb rodziców. Poczucie obcości w relacji małżeńskiej prowokuje dzieci do wzajemnych konfliktów. Występuje manipulacja dzieci, którą może być stawianie ich w sytuacji bez wyjścia. Oczekiwania wobec dzieci napiętnowane są stałym poczuciem winy, dzieci starają się dostosować do oczekiwań rodziców, odgadując ich pragnienia. Sprawia to, iż w relacjach między ludźmi są nieautentyczne i udają kogoś innego- najczęściej kogoś, kogo zauważyli w innej rodzinie. Mają trudności w sferze emocjonalnej, posiadają niewiele przyjaciół, trudno im nawiązywać nowe znajomości.

Dynamika życia rodzinnego opiera się na wartości domu, rodziny i tradycji. W rodzinie jednak panuje olbrzymie napięcie wywołane brakiem zaufania. Najczęściej nie ma otwartych konfliktów, ważniejszy jest konformizm, niż szczerość. Pokazanie prawdziwych uczuć uznawane jest za słabość. Z takiego domu dzieci nie odchodzą, nawet jeżeli fizycznie się wyprowadzają. Toksyczne uzależnienie od rodziców, łączone z urazą do nich, powoduje, iż ciężko z rodziny uwikłanej przekształcić swój związek w rodzinę prawidłowo funkcjonującą. Dzieci nie mają prawa prowadzić samodzielnego życia, a każdy ich ruch jest kontrolowany przez członków rodziny, nawet jeśli długi czas nie mają między sobą kontaktu. Uzależnienie od norm i tradycji, kultywowanych w „starej rodzinie” przenoszone jest  w sposób niezmieniony do nowego miejsca zamieszkania.  Spotykamy tutaj często duży wpływ psychologicznego wzoru ojca, dlatego dzieci z rodziny uwikłanej szukają małżonka podobnego do archetypu tegoż wzoru, lub same starają się go naśladować.[6]

Struktura rodziny jest uwarunkowana liczebnością, wiekiem i płcią jej członków, wspólnotą zamieszkania, reprezentacją pokoleń (dziadkowie, rodzice, dzieci).Gdy bierze się pod uwagę wpływ rodziny na dziecko, szczególną pozycję przypisuje się matce. Wynika to z przekonania, że matka jest osobą najbardziej znaczącą w życiu dziecka, a stosunek między nią i dzieckiem może mieć wpływ na całe jego życie. Istotną treścią tego stosunku jest miłość macierzyńska. Warunkuje ona poczucie bezpieczeństwa i stabilność emocjonalną. Stanowi to podstawę rozwoju wyższych potrzeb dziecka.[7]

---

[1]  U. Dudziak. Rodzina pierwszym miejscem katechezy. W: Miejsca katechezy. Rodzina, Parafia, Szkoła. Red. S. Kulpaczyński. Lublin 2005 s. 19-20.

[2] M. Ryś, Systemy rodzinne, op.cit.s.14.

[3] H. Winnicka,  Konflikty w rodzinie jako czynniki integrujące i dezintegrujące [w:] Problemy rodziny na początku trzeciego tysiąclecia, t. II., Piotrków Trybunalski, 2007.

[4] M. Ryś, Konflikty w rodzinie, Warszawa 1998,s. 7.

[5] Tamże, s.7.

[6] Za: M. Ryś, Systemy rodzinne, Warszawa 2004, s. 10-16.

[7] A. Gurycka, op. cit. s. 88